تصویرى از سیاره اى فراخورشیدى

احمد خوشنويس

گروهى از منجمان عكسى تهيه كردند كه به ظاهر تصوير سياره اى است كه به گرد ستاره اى ديگر در حال چرخش است كه اگر اين حقيقت داشته باشد، اين نخستين تصوير از دنياى فرامنظومه اى ما خواهد بود. كريستوف دوماس، يكى از منجمان رصدخانه جنوبى اروپا معتقد است: «اگرچه اين سياره مطمئناً از سيارات خاكى مانند زمين بسيار بزرگ تر است، ولى بازهم احساس عجيبى است كه اين را به عنوان اولين عكس از منظومه ديگرى باور كنيم.» اين در حالى است كه تاكنون بيش از 120 سياره فراخورشيدى شناخته شده وجود دارد كه تمامى آنها به صورت غيرمستقيم، مثل رصد سايه آنها در هنگام ترانزيت و يا اثر جاذبه اى آنها ثبت شده اند.

سيارات در ابعاد كيهانى و در مقايسه با ستارگان، به قدرى كوچك و كم نورند كه فناورى امروزه توانايى ثبت آنان را از ميان تابش خيره كننده ستارگان ندارد. نخستين سئوالى كه درباره اين جرم مطرح مى شود اين است كه آيا اين جرم واقعاً يك سياره است؟

تصوير جديد، نقطه محو قرمزى را نشان مى دهد كه دوماس و همكارش بر اين باورند كه اين تصوير متعلق به سياره جوان و غول پيكرى شبيه به مشترى است كه به دور ستاره اى ويران شده، كوتوله قهوه اى رنگى در حال گردش است. به گفته برخى منجمان، خواص فيزيكى و شيميايى اين ستاره سوژه خوبى براى شكار سيارات به حساب مى آيد.

اين كوتوله قهوه اى رنگ M12072 نام دارد و عمر آن 8 ميليون سال تخمين زده شده و اين در حالى است كه 42 بار از خورشيد ما كم جرم تر است و 25 بار از سياره مشترى چگال تر است و حدود 230 سال نورى با ما فاصله دارد. اين سياره تقريباً پنج برابر مشترى جرم دارد و متخصصان پس از انجام آزمايش هاى طيف نگارى، وجود آب در جو آن را حدس مى زنند كه نشان مى دهد مواد سازنده اين كره در دسته سيارات است و نمى توان آن را ستاره ناميد. اين كره در آخرين مراحل شكل گيرى خود به سر مى برد و بسيار گرم است.

گروه تحقيقاتى منجمان ESO در شيلى ضمن تصويربردارى در نور مادون قرمز، دماى سطحى آن را چيزى در حدود 1000 درجه سانتى گراد تخمين زدند. اين گروه به همراه گروهى ديگر با استفاده از «تلسكوپ هاى بسيار بزرگ» (2/8 متر) به كاوش خود بر روى اين جرم ناشناخته ادامه مى دهند و قرار است نتايج اين بررسى ها در مجله Astronomy & Astrophysics به چاپ برسد. نكته بعدى يا سئوال دوم اين است كه احتمال دارد كوتوله قهوه اى رنگ، فقط ستاره اى در پس زمينه باشد و هيچ نيروى جاذبه اى در اين ميان وجود نداشته باشد.

اين فرضيه اى است كه متخصصان آن را از لحاظ آمارى بعيد مى دانند ولى براى پاسخ قطعى به سئوال مى بايست حداقل دو سال مدار اين سياره بررسى شود، ولى در صورتى كه اين سناريو رد شود، اين گوى بزرگ سرخ رنگ، 55 بار بيش از زمين تا خورشيد با تك ستاره منظومه اش فاصله دارد و اگر در منظومه ما بود، به اندازه فاصله زمين تا نپتون از نپتون دورتر بود. رى ياواردهانا از دانشگاه تورنتو كه تحقيقات جداگانه اى را بر روى اين كوتوله قهوه اى رنگ انجام داده معتقد است كه اين جرم به دور همين ستاره M12072 ، در حال گردش است، ولى در عين حال اعلام كرد كه اين ستاره مى تواند كوتوله كم نورى در پيش زمينه باشد.

ياواردهانا مى گويد: « از آنجايى كه در جو اين گوى آب به صورت بخار وجود دارد، نشان دهنده اين است كه نسبتاً سرد است و نمى تواند يك ستاره باشد.» تيم وى در پى تحقيقاتى كه بر روى M12072 داشتند اعلام كردند كه كوتوله قهوه اى مشهور، مانند تمامى ستاره هاى واقعى حلقه اى از هيدروژن به دور خود دارد كه بقاياى فرايند شكل گيرى آن به حساب مى آيد، ولى درمقايسه با شكل گيرى سيارات در منظومه شمسى كه همگى تكه اى از خورشيدند، آنان بر اين عقيده اند كه اين سياره از حلقه اطراف كوتوله به وجود نيامده است و به نظر مى آيد هر دوى آنها با هم از توده حاوى گاز و غبار شكل گرفته باشند. موضوع ديگر اين است كه آيا چنين كره اى با جرمى پنج برابر مشترى را مى توان يك سياره به حساب آورد؟

برخى از منجمان سقف جرم سيارات را 13 برابر مشترى مى دانند ولى برخى ديگر بر اين عقيده اند كه سياره، كره اى است كه به دور ستاره اى در گردش باشد و نيز از بقاياى آن تشكيل شده باشد. در هر صورت فعلاً تعريف رسمى براى واژه «سياره» وجود ندارد. ولى اين مهم نيست كه اين جرم را چه بناميم و منظر فيزيكى اين قضيه بسيار مهم ترست. به قول ياواردهانا اين اكتشاف تشكيلات و سيستم هاى جديدى از اجرام را به ما نشان مى دهد تا به آنها بنگريم و درباره آنها بيشتر ياد بگيريم.