دنباله دارها

پريسا عظيمايي

ستارگان دنباله دار بر خلا ف اسم شان به هيچ وجه ستاره و منبع توليد انرژی نيستند و نامگذاريشان فقط به دليل شکل ظاهريشان است که مثل ستاره ای هستند که دنباله ای داشته باشد ، به طوری که واژه comet از کلمه يونانی kometes به معنی مو و سر گرفته شده است.

اين ستارگان جابجا شونده با وجود چهره تماشايی شان که به سرعت تغيير می کند و کاملا" غير متناوب و نامنظم به نظر می رسند ، نشانی از ترس و خرافات بودند و ظهور ستارگان دنباله دار را علامتی از اتفاقی بزرگ و نا خوشايند می دانستند.

دنباله دارها کره ها يی از گاز و غبار هستند. هنگامی که اين کره ی منجمد به خورشيد نزديک می شود، در اثر تصعيد گاز ها و غبارها، هاله ای مه آلود در اطراف جسم اصلی دنباله دار ( هسته) و دمی بلند در اطراف آن تشکيل می دهند.

معمولا" هر دنباله دار از سه بخش تشکيل شده است:

۱) هسته با قطر چند کيلومتر (که به طور مستقيم قابل مشاهده نيست ) : کره ای از يخ و گازهای منجمد ( با ابعاد ميکرو متر )

۲ ) گيسو که توده سحابی مانند سر دنباله دار است با قطر چند صد هزار کيلومتر که به کمک بر همکنش با تابش خورشيدی قابل آشکار سازی است.

۳ ) دنباله : برای يک دنباله دار دو نوع دنباله تشخيص داده شده است :

الف ) دنباله گرد و غبار که در انعکاس نور خورشيد، زرد کمرنگ ديده می شود و همان طيف خورشيد را دارد .

ب ) دنباله پلاسما که به دليل وجود منوکسيد کربن يونيزه (co+ ) آبی ديده می شود . طول دنباله ممکن است به صدها ميليون کيلومتر برسد.

در قرن هفدهم، با کارهای اساسی کپلر ، نيوتون وهالی مشخص شد که حرکت های عجيب دنباله دارها از همان قوانين حرکت سيارات پيروی می کنند. هالی با ادامه ی کار موفق شد دوره ی تناوب و مدار دنباله دار درخشانی را که بعدها به نام خودش معروف شد تعيين کند و مشخص شد که اين همان دنباله داری است که از سال ها قبل از ميلاد به طور تقريبا منظمی با دوره ی تناوب ۷۶سال رصد ميشده است.

مدار بيشتر دنباله دارها بيضی بسيار کشيده ( با خروج از مرکز بيشتر از ۰/۹)است. مدار بعضی ديگر سهموی و يا هذ لولی است که دنباله دارهای غير متناوب محسوب می شوند. گاهی از اوقات ممکن است مدار دنباله دار به دليل گرانش سيارات بزرگی مثل مشتری تغيير کند. مثلا" دنباله دار بلند دوره به يک دنباله دار کوتاه دوره و با خروج از مرکز کمتر تبديل شود و يا گرانش شديد موجب تکه تکه شدن دنباله دار شود. ( مثل دنباله دار شوميکر- لوی ۹)

در سال ۱۵۳۸ م . يک پزشک ( Jerome Frascator ) متوجه شد که دنباله ی دنباله دارها در خلاف جهت خورشيد قرار دارد . در قرن هفدهم کپلرعلت آن را فشار تشعشعی خورشيد مطرح کرد . مقدار فشار تشعشعی خورشيد به اندازه و ترکيب شيميايی ذره بستگی دارد . مثلا" دنباله ی دنباله دار« «آرند-رولند به دليل داشتن ذرات گرد و غبار بزرگتر از حد معمول ( در ابعاد ميلی متری ) و فشار تشعشعی ضعيف در امتداد خورشيد نبود . اما بر سر ذرات گرد و غبار چه می آيد ؟

ذرات کوچکتر به وسيله تابش تشعشعی در فضای بين سيارات و ذرات بزرگتر در مدار دنباله دار منشاء پخش می شوند و منشاء بارش های شهابی می گرد ند. مثلا" بارش شهابی بر ساووشی که در حوالی ۲۱و۲۲ مرداد به اوج می رسد مربوط به ذرات دنباله دار « سويفت-تاتل» است.

چگالی متوسط دنباله دار1gr⁄ cm3 است بنا بر اين فشار تشعشعی خورشيد نمی تواند تشکيل دنباله پلاسما را توضيح بدهد. دنباله پلاسما از دنباله گرد و غبار بزرگتر است. و طول آن به صدها ميليون کيلومتر می رسد. در سال ۱۹۵۱ يک اختر شناس آلمانی به نام« لودويک بيرمن» پيشنهاد کرد که پلاسمای خورشيدی که با سرعت بسیار زياد از خورشيد خارج می شود منشاء تشکيل دنباله ی پلاسما است. باد خورشيدی مخلوطی از پروتون ها و الکترون هايی است که سطح خورشيد را ترک می کنند و تقريبا" با سرعتkm/s ۴۰۰ حرکت می کنند. چگالی اين ذرات در فاصله ی مدار زمين ۱ تا ۱۰ ذره در سانتی متر است.

در سال های گذشته مطالعه ی دنباله دارها خيلی مورد توجه قرار گرفته است. چون هر تئوری که شکل گيری منظومه ی شمسی را توضيح بدهد بايد تشکيل هسته های دنباله دار را توضيح بدهد .در سال ۱۹۵۰ يک اختر شناس هلندی به نام يان اورت با مطالعه ی آماری چهل و شش دنباله دار بلند دوره ( با دوره تناوب بيش از ۲۰۰ سال ) متوجه شد که اين دنباله دارها از تمام جهات به سوی خورشيد می آيند بنابراين منبع شان بايد کره ای پيرامون خورشيد باشد و از آنجايی که مدار اين دنباله دارها بسيار کشيده است پس اين کره می بايست دور باشد. او اين موضوع را مطرح کرد که خرده سيارات باقيمانده از سحابی اوليه منظومه شمسی به صورت کره ای، منبع دنباله دارها است. با محاسبات انجام شده اين منطقه( که امروزه ابر اورت ناميده می شود) بايد در فاصله۲۰۰۰۰ تا۱۰۰۰۰۰ واحد نجومی باشد. شاید تعداد دنباله دارهای ابر اورت به دو تريليون برسد. در طول عمر منظومه ی شمسی حدود ۵۰۰۰ ستاره از محدوده ی کمتر از۱۰۰۰۰۰ واحد نجومی خورشيد گذشته اند. در چنين وضعی يا دنباله داری توانسته از مدار گرد شش به دور خورشيد خارج شده باشد و در فضای بين ستاره ای سرگردان شود ويا به سوی خورشيد حرکت کند.

اما دنباله دارهای کوتاه دوره، تقريبا" در صفحه ی منظومه ی شمسی حرکت می کنند پس منبع آنها نمی تواند ابر اورت باشد. اختر شناسان منبع آنها را قرصی سطح در ورای مدار نپتون (۳۵ تا۴۰ واحد نجومی ) می دانند که ممکن است تا فاصله ۱۰۰ واحد نجومی گسترده شده باشد. جمعيت اين کمربند چند صد ميليون تخمين زده می شود.حدود ده سال پيش (۱۹۹۲ م. ) دو اختر شناس سياره ای از دانشگاه هاروارد موفق به کشف ۲۰ عضو از اجرام اين کمربند ( کمربند کويي پر ) شدند.

کشف دنباله دارها

رصد و کشف دنباله دارها همیشه جذاب بوده است مخصوصا" اينکه هر آماتوری که موفق به کشف دنباله داری جديد شود آن را به نام او نامگذاری می کنند. کاشفان دنباله دارها اغلب آنها را در فواصل دور از خورشيد کشف می کنند . معمولا" در آن فاصله دنباله دار، دنباله واضحی ندارد و فقط گيسوی آن به شکل سحابی محو و کوچکی ديده می شود. پس از مطمئن شدن از اينکه جسم رصد شده سحابی يا کهکشان نيست ، بايد منتظر ماند تا جابه جايی در آن مشاهده شود. ضمنا" بايد از نزديک شدن دنباله دارهای تناوبی و مکان آنها با اطلاع بود تا اشتباهی رخ ندهد. کشف دنباله دارها کار سخت و طاقت فرسايی است. آمارها نشان می دهد که معمولا" هر رصد کننده ( با امکانات مطلوب ) برای کشف اولين دنباله دار خود به طور متوسط۴۰۰ ساعت کار رصدی انجام می دهد.

خيلي عالي بود. ممنون