/كاوش اعماق آسمان در جست‌و‌جوي فسيل‌هاي كيهاني/

[مونارك]

خبرگزاري دانشجويان ايران - تهران
سرويس: علمي



اخترفيزيكدان جوان ايراني دانشگاه‌هاي انگليس كه چهار سال پيش با كاشف نزديك‌ترين و کم جرمترين کهکشان فسيلي و تشريح ويژگي‌هاي آن، توجه محافل علمي و خبري دنيا را به خود جلب كرده و دو سال پيش نيز با كشف يکي از پرجرم‌ترين کهکشان‌هاي فسيلي، شوري تازه در مطالعات و تحقيقات اين حوزه ايجاد كرد، با بهره‌گيري از تصاوير چندين تلسكوپ عظيم زميني، هابل و تلسكوپ فضايي «چاندرا» (ناسا) كه به طور اختصاصي به مدت 18 ساعت به رصد چهار كهكشان پيشنهادي از وي اختصاص يافته مي‌كوشد درک درستي از تشکيل فسيل‌ها و به طور کلي ساختارهاي بزرگ در عالم به دست دهد.

به گزارش خبرنگار پژوهشي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، دكتر حبيب خسروشاهي، حدود هفت سال پيش، پس از اتمام تحصيلات دكتري در «مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان» به عضويت هيات علمي دانشگاه «بيرمنگام» انگلستان درآمده و به عنوان پژوهشگر اصلي گروه تحقيقات كهكشان‌هاي فسيلي اين دانشگاه كه از معتبرترين و فعال‌ترين گروه‌هاي پژوهشي در اين زمينه در دنياست، نقش كليدي در يافته‌هاي جالب توجه اين گروه از جمله شناسايي نزديكترين و پرجرم‌ترين كهكشان‌هاي فسيلي و چند كهكشان فسيلي ديگر و نظريه‌هاي بديع ارائه شده در زمينه اين گروه‌هاي كهكشاني دارد.

اين پژوهشگر جوان مركز تحقيقات اخترفيزيك دانشگاه «جان مورز» ليورپول كه مدتي است با پيوستن به پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي و طرح رصدخانه ملي ايران مي‌كوشد، نقشي ماندگار در پايه‌گذاري يكي از نمودها و بنيادهاي ماندگار علم مدرن در كشور ايفا كند، در بازديد از خبرگزاري دانشجويان ايران در گفت‌و‌گو با گروه «علمي» ايسنا در خصوص تحقيقات اخيرش گفت: حدود دو سال پيش يکي از پرجرم‌ترين کهکشان‌هاي فسيلي را با ترکيبي از داده هاي تلسکوپ فضايي چاندارا (ناسا) و تلسکوپ فضايي ايکس-ام-ام نيوتن سازمان فضايي اروپا (ايسا) کشف کرديم. اين كشف از آن جهت براي جامعه علمي نجوم متفاوت و جالب توجه بود که اگر اصطکاک ديناميکي عامل بلعيده شدن کهکشان‌ها و تشکيل کهکشان پرجرم مرکزي بود در شرايط ايده ال، زماني بيش از عمر عالم لازم بود تا چنين سيستمي تشکيل شود؛ بنابراين وجود فسيل هاي پرجرم مي توانست يا به دليل هندسه برخورد خاص کهکشان‌ها باشد و يا فسيل‌ها ساختارهاي متفاوتي نسبت به ساير سيستم‌هاي کهکشاني بودند. از آن زمان مطالعه فسيل‌ها ابعاد گسترده‌اي به خود گرفته است.

پژوهشگر مطالعات فسيل‌هاي كهكشاني گروه اخترفيزيك و پژوهش‌هاي فضايي دانشگاه «بيرمنگام» خاطر نشان كرد كه فسيل‌ها، گروه‌هاي كهكشاني با قدمت بسيار طولاني ـ در مقايسه با عمر ساير گروه‌هاي كهكشاني ــ هستند كه كهكشان‌هاي آن فرصت كافي براي اندركنش و برخورد با يكديگر را داشته‌اند به طوري كه كهكشان بزرگ و درخشاني چون غول‌هاي بيضي‌گون را تشكيل داده‌اند. اين كهكشان‌ها همچنان به بلعيدن ساير اعضاي سيستم ادامه مي‌دهند اما به لحاظ موقعيت خود، نظير انزوا كمتر تحت تاثير سيستم‌هاي مجاور قرار مي‌گيرند. همين امر محيط فسيل‌ها را از ساير سيستم‌هاي كهكشاني متمايز مي‌كند و امكان مطالعه ‌آن‌ها را در غياب عوامل مختل‌كننده ميسر مي‌كند.

خسروشاهي خاطرنشان كرد: تحقيقات ما كه ابتدا با بررسي دو فسيل کوچک و بزرگ شروع شد، در دو سال گذشته طيف گسترده اي از تحقيق را کليد زد؛ به طوري كه حدود 18 ساعت از زمان تلسکوپ فضايي «چاندرا» به طور اختصاصي به رصد چهار کانديد فسيل که به شيوه اي متفاوت و بنا به پيشنهاد من انتخاب شده بودند اختصاص يافت.

محقق پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي از رصد فسيل‌ها در گستره طيفي چند انگستروم تا چند متر به عنوان برنامه راهبردي خود براي درك تشكيل و تحول ساختارها و كهكشان‌ها ياد كرد و از اين كه اين اجرام جايي براي خود در مطالعات امروز سيستم‌هاي كهكشاني باز كرده‌اند ابراز خرسندي كرد.

خسروشاهي خاطرنشان كرد: با اين که ارزش يافته‌هاي علمي را نمي توان و نبايد به چرتکه انداخت اما شايد خالي از لطف نباشد که بدانيم هزينه هرشبانه روز رصد با اين تلسکوپ حدود يك ميليون دلار و هزينه ساخت و پرتاب آن دو ميليارد دلار بوده است. چنين سرمايه گذاري هايي در نجوم يعني ساخت تلسکوپ‌ها و رصدخانه ها در ازاي انجام پژوهش هاي درجه يک و در اختيار تيم هاي علمي- پژوهشي برجسته و جامعه نجوم حرفه‌يي قرار مي‌گيرد که سوابق پژوهشي و توانايي لازم در زمينه مورد نظر را دارند. ضمن آنکه اجراي طرح‌هايي نظير اين به سال‌ها زمان و برنامه‌ريزي نياز دارد.

وي تصريح كرد: در مجموع شايد هزينه هاي رصد از روي زمين تنها در دو سال گذشته به 200 هزار دلار مي‌رسد که تنها شامل هزينه‌هاي کاربري تلسکوپ‌ها بوده است. ارايه پيشنهاد رصد و انجام رصد يا داده گيري فرايند طولاني مدت و بسيار دقيق است. دريافت زمان از تلسکوپ تنها از طريق داوري هاي حرفه بوده و هيچ کس مجاز به اتلاف حتي دقيقه اي از زمان تلسکوپ نيست. ارايه پيشنهاد رصد خود برمبناي پژوهش‌هاي پيشين و امكان‌سنجي است و نه بر اساس حدس و گمان! به دليل وقت گير بودن و رقابتي بودن تنها عده کمي از منجمان به تلسکوپ‌هاي بزرگ زميني و به خصوص فضايي پيشنهاد رصد مي‌دهند و گاه برخي تلسکوپ‌ها نظير تلسکوپ‌هاي پرتوهاي ايکس مورد توجه طيف خاصي از منجمين يا کيهان شناسان هستند ولي تنها يک پنجم پيشنهادهاي رصد، زمان مورد درخواست را دريافت مي‌كنند.

خسروشاهي در عين حال تصريح كرد كه مطالعه فسيل‌ها توسط وي و همکارانش تنها به تلسکوپ هاي پرتوهاي -ايکس محدود نبوده بلکه در دو سال گذشته از بزرگترين آرايه آنتن هاي راديويي در هند و تلسکوپ هاي اپتيکي 6، 4 و 2 متري واقع در اسپانيا، هاوايي و شيلي تا داده هاي تلسکوپ فضايي هابل مورد استفاده قرار گرفته اند تا با ترکيب اطلاعات در طول موج‌هاي مختلف، درک درستي از تشکيل فسيل‌ها و به طور کلي ساختارهاي بزرگ در عالم به دست آيد.

پژوهشگر مركز اخترفيزيك دانشگاه «جان مورز» ليورپول با بيان اين كه داده هاي رصدي همچنان در دست پردازش و مطالعه است، خاطرنشان كرد: در همين مدت دو سال بخش قابل توجهي از فرصت پژوهشي تيم ما صرف تطبيق يافته هاي رصدي با شبيه سازي هاي رايانه‌يي کيهان و با همکاري ديگر ايراني تيم پژوهشي - علي داريوش، دانشجوي دکتري دانشگاه بيرمنگام - شده است که خود نقش مهمي در درک صحت و سقم فيزيک به کار رفته در شبيه سازي‌هاي تشکيل ساختار با استفاده از فسيل‌ها داشته است.

وي افزود: موضوع ديگري كه فسيل‌ها را با اهميت مي‌كند، مساله توزيع «ماده تاريك» است. اگر فسيل‌ها ــ آن چنان كه از اسمشان بر مي‌آيد ــ قديمي باشند، مسلما توزيع «ماده تاريك» در يك سيستم كهكشاني قديمي با آنهايي كه بعدا به وجود آمده‌اند تفاوت‌هايي خواهد داشت؛ البته ماده تاريك قابل رويت نيست و تنها در اثرات گرانشي آن قابل ‌اندازه‌گيري است. در واقع اختلاف جرم كل سيستم و جرم قابل رويت چيزي است كه از آن به عنوان ماده تاريك ياد مي‌شود؛ مثلا، جرم گرانشي خوشه يا گروه كهكشاني 300 تا 500 برابر بيش از اجرام قابل رويت آن است كه اين اضافه جرم عظيم مربوط به ماده تاريك آن‌هاست.

وي تصريح كرد: تمامي اين اطلاعات مرهون امكاناتي است كه تلسكوپ‌هاي فضايي در اختيار ما قرار مي‌دهند چرا كه امكان مشاهده پرتوهاي ايكس توسط تلسكوپ‌هاي زميني وجود ندارد و تنها به كمك اين تلسكوپ‌هاست كه مي‌توان ترموديناميك جهان را دريافت.


گفتني است، دكتر حبيب خسروشاهي در سال 1350 در تبريز به دنيا آمده و تحصيلات كارشناسي خود را در رشته فيزيك در دانشگاه تبريز و مقطع كارشناسي ارشد و دكتري اين رشته را در مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان به پايان رسانده است. وي پس از اتمام تحصيلات دكتري به مدت يك سال فعاليت‌هاي پژوهشي خود را در مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان ادامه داده و پس از آن به دانشگاه «بيرمنگام» رفته است.


خسروشاهي در حال حضور به عنوان عضو هيات علمي، عمده فعاليت خود را به پژوهش در حوزه نجوم فراكهكشاني به صورت مشاهداتي متمركز كرده است.


وي مديريت علمي طرح رصدخانه ملي ايران را نيز برعهده دارد.


دكتر خسروشاهي از معدود منجمان دنياست كه طي چهار سال گذشته، پيشنهادهاي رصدي وي در سه ناحيه طول موجي مرئي، راديويي و ايكس(نورسنجي و طيف‌سنجي) كه هر سه تخصص، تلسكوپ و ابزار ويژه خود را مي‌طلبد، مورد پذيرش قرار گرفته است.


وي، عضو سه كنسرسيوم پژوهشي بين‌المللي نجوم و پژوهشگر اصلي مطالعات فسيل‌هاي كهكشاني گروه اخترفيزيك و پژوهش‌هاي فضايي در دانشگاه بيرمنگام انگليس است.