بمب کثيف چگونه کار مي‌کند؟

بمب کثيف يا بمب پخش کننده مواد راديواکتيو از نظر تئوري بسيار ساده است: يک ماده منفجره معمولي مانند Tnt که همراه با مواد راديواکتيو در يک محفظه قرار گرفته اند. اين بمب نسبت به يک بمب هسته اي بسيار ساده تر، ارزان تر و البته کم اثرتر است، والبته هنوز از قابليت تخريب انفجاري و آسيب هاي تشعشعي برخوردار است.
مواد منفجره از طريق گاز بسيار داغي که به سرعت منبسط مي‌شود، موجب آسيب هاي تخريبي فراواني مي‌شوند. ايده اصلي بمب کثيف هم اين است که به جاي آنکه از اين قدرت انبساطي گاز در جهت تخريب استفاده شود، به عنوان پخش کننده مواد خطرناک راديواکتيو در سطحي وسيع استفاده شود. هنگامي که انفجار پايان يافت، مواد راديواکتيو به صورت ابري از غبار در فضا پخش مي‌شود که همراه با وزش باد، در سطحي وسيع تر از محل انفجار پراکنده مي‌شود. اثر تخريبي طولاني مدت بمب، تشعشع يونيزه کننده مواد راديواکتيو است. اتمها را يونيزه کند و مجموعه اي از يونهاي مثبت و منفي را درون سلولها ايجاد کند. اين پديده در بدن انسان بسيار خطرناک است، زيرا جريان الکتريکي ناشي از حرکت يونها مي‌تواند واکنش شيميايي غير طبيعي را در سلولها آغاز کند. علاوه بر اينها، اين يونها ممکن است مولکولهاي Dna را که حاوي کدهاي ژنتيکي انسان هستند، مورد حمله قرار داده و آن را بشکنند. سلولي که رشته Dna آن شکسته شد، يا مي‌ميرد و يا مولکول Dna خودش را به شکل ديگري ترميم مي‌کند که با شکل پيشين خود متفاوت است و به آن جهش ژنتيکي مي‌گويند. اگر بسياري از سلولها بميرند، بدن دچار بيماري هاي مختلف مي‌شود. ولي اگر Dna جهش کند، سلول ممکن است سرطاني شود و سرطان در بدن پخش شود. تابش راديواکتيو هم چنين مي‌تواند در کارکرد سلول اختلال ايجاد کند که منجر به بروز علايمي مي‌شود که از آن به بيماري تشعشع ياد مي‌شود. بيماري تشعشع مي‌تواند مرگ آور باشد، ولي مبتلايان به آن مي‌توانند با درمان هاي پيشرفته از آن نجات پيدا کنند، بخصوص اگر پيوند مغز استخوان روي آنها صورت پذيرد.
تابش يونيز کننده از ايزوتوپ هاي راديواکتيو ( راديو ايزوتوپ‌ها ) ساطع مي‌شوند. ايزوتوپ هاي راديواکتيو، اتمهايي با هسته ناپايدار هستند که با گذشت زمان دچار واپاشي مي‌شوند؛ به عبارت ديگر، آرايش پروتون‌ها و نوترون‌ها در هسته اتم و الکترونها در اطراف اتم به شکلي تغيير مي‌کند که موجب مي‌شود خصوصيات اتم تغيير کند. اين واپاشي راديواکتيو، انرژي فراواني را در قالب تشعشع هاي يونيزه کننده آزاد مي‌کند.
ما هميشه مقادير اندکي از اين تشعشع هاي يونيزه کننده را دريافت مي‌کنيم که منشأ آنها طبيعي است: پرتوهاي کيهاني که از فضا مي‌آيند، ايزوتوپ هاي راديواکتيو طبيعي، دستگاههاي تابش X و مواردي از اين دست. البته اين تشعشع هاي طبيعي هم مي‌توانند عامل بروز سرطان شوند، ولي احتمال ابتلا بسيار اندک است. چون ما در برابر مقادير بسيار اندک آنها قرار داريم.
انفجار يک بمب کثيف، سطح اين تشعشع را فراتر از مقدار معمول خود مي‌برد و متناسب با آن، احتمال ابتلا به سرطان و بيماري تشعشع را افزايش مي‌دهد. يک بمب کثيف بلافاصله تعداد زيادي از انسانها را نمي کشد، بلکه موجب مي‌شود تعداد زيادي از انسانها در چند نسل به دليل ابتلا به بيماري هاي لاعلاج جان بدهند.
انواع بمب هاي کثيف

طرح هاي مختلفي براي ساختن يک بمب کثيف وجود دارد. انواع مختلف مواد انفجاري در مقادير متنوع، بمب هايي در ابعاد مختلف و با قابليت هاي انفجاري متنوع پديد مي‌آورند و انواع و مقادير مختلف مواد راديواکتيو، مي‌تواند موجب آلودگي مناطق مختلف تا اندازه هاي مختلف شود. برخي از اين طرح‌ها عبارتند از:
• يک بمب کوچک که شامل يک تکه ديناميت و مقدار بسيار کمي ماده راديواکتيو است.
• يک بمب متوسط، همانند يک خودروي کوچک که پر از مواد منفجره و مقدار بيشتري ماده راديواکتيو است.
• يک بمب بزرگ، همانند يک کاميون پر از مواد منفجره و مقادير زياد مواد راديواکتيو.
• به دست آوردن مواد منفجره معمولاً کار سختي نيست، ولي دست يابي به مواد راديواکتيو کار بسيار سختي است، زيرا فقط در مرکزهاي حفاظت شده و اماکن تحقيقاتي وجود دراند. با اين حال برخي منابع در سراسر جهان وجود دارند که از حفاظت خوبي بهره مند نيستند و ممکن است در آينده خطر ساز شوند.
1- در بيمارستانها مقادير بسيار اندکي از مواد راديواکتيو وجود دارد که در پزشکي هسته اي کاربرد دارد، همانند سنريوم 137
2- در دانشگاهها، مقادير اندکي از مواد راديواکتيو وجود دارد که در تحقيقات علمي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
3- مراکز پرتوتابي غذايي، از تابش هاي راديواکتيو کبالت 60 استفاده مي‌کنند تا باکتري هاي مضر روي غذا را نابود کنند.
4- معادن طبيعي اورانيوم در سراسر جهان وجود دارند و برخي از آنها که در آفريقا واقع شده اند، از حفاظت چنداني برخورد نيستند. اورانيوم طبيعي راديواکتيو است، ولي غلظت آن در حدي نيست که مستقيماً در تهيه بمب هاي هسته اي مورد استفاده قرار گيرد.
5- مقادير نسبتاً زيادي از باتري هاي هسته اي مصرف شده در سطح کشورهاي اتحاد جماهير شوروي سابق پخش شده است اين مولد هاي قابل حمل گرما الکتريکي از مقادير قابل توجهي استرونسيوم 90 برخوردار هستند که ايزوتوپ راديواکتيو بسيار قدرتمندي است.
6- سوخت هاي هسته اي مصرف شده در راکتورهاي روسي قديمي که معمولاً در زير دريايي هاي قديمي و از کار افتاده هسته اي يافت مي‌شود.
7- برخي مواد با راديواکتيويته بسيار پايين هم در برخي وسايل زندگي روزمره يافت مي‌شوند که جمع آوري آنها، مي‌تواند نوعي تهديد به شمار آيد. همانند مواد راديواکتيو به کار رفته در حسگرهاي هشدار دهنده رود.
آسيب هاي ناشي از بمب کثيف

9- جداي از اين که بدانيم بمب کثيف چگونه تهيه مي‌شود و خطر دست يابي سودجويان به آن چقدر زياد است، پرسش مهم اين است که اگر کسي چنين بمبي را منفجر کند، چه اتفاقي روي مي‌دهد؟ پاسخ دقيقي براي اين پرسش موجود نيست. شما مي‌توانيد از ده متخصص در اين زمينه بپرسيد و ده پاسخ متفاوت دريافت کنيد. تعيين دقيق اثرات يک بمب کثيف کار پيچيده اي است، چرا که عوامل بسياري در اين راه دخالت دارند؛ حتي وزش باد هم در تأثيرات چنين بمبي دخالت دارد!
يک بمب کثيف معمولي را در نظر مي‌گيريم که بين 5/4 تا 23 کيلوگرم ماده منفجره در بر دارد و مقدار بسيار کمي از ماده راديواکتيو رده پايين همانند کبالت 60 يا سزيوم 137 که در آزمايشگاههاي يک دانشگاه مي‌توان آنها را پيدا کرد. چنين بمبي قدرت تخريب وحشتناکي ندارد. هر گونه مرگ آني يا تخريب اوليه فقط به خود ماده منفجره برمي گردد. البته ماده منفجره مواد راديواکتيو را در فضا پخش مي‌کند و احتمالاً سطحي به مساحت چند کيلومتر مربع را آلوده خواهد کرد. البته بمب هايي که از ضايعات راديواکتيو نيروگاههاي هسته اي يا ژنراتورهاي هسته اي قابل حمل استفاده مي‌کنند، آسيب هاي بيشتري وارد خواهند کرد، ولي کارکردن با اين مواد به مراتب دشوارتر است؛ چرا که تابش اين مواد به قدري شديد است که در طول زمان ساختن و حمل و نقل بمب، سازندگان را از پاي در مي‌آورد.
در شرايط انفجار يک بمب معمولي، اگر در طول يک روز از شر لباس هاي آلوده خلاص شويم، حمام بگيريم و منطقه را پاکسازي کنيم، احتمالاً هيچ مشکلي پيش نخواهد آمد. انفجار بمب ميزان تابش راديواکتيو را از حد مجاز بالاتر مي‌برد، ولي مقدار آن خيلي نيست. بدن انسان مي‌تواند در کوتاه مدت، به خوبي از عهده مقابله با اين اثرات برآيد. البته مردمي که خيلي به انفجار نزديک بوده اند، احتمالاً به بيماري تشعشع مبتلا مي‌شوند و نياز به مراقبت هاي بيمارستاني دارند.
نگراني اصلي در مورد تابش هاي بلند مدت است. بسياري از ايزوتوپ هاي راديواکتيو، با مواد ديگر بسيار خوب واکنش مي‌دهند ( از جمله با بتن و فلزات ) و از اين رو نمي توان بدون نابود کردن قطعات ساختماني، تمامي مواد راديواکتيو را پاکسازي کرد. حتي پس از آنکه گروههاي پاکسازي بخش اعظم مواد مضر را جابجا کردند، باز هم بخش اندکي از اين مواد باقي مي‌مانند که مي‌توانند تا سالها و بلکه دهها سال به تشعشع دهند. هر کس در چنين منطقه اي زندگي کند، به طور منظم و در دوره اي طولاني تحت اثر تابش هاي مضر قرار مي‌گيرد و احتمالاً به سرطان مبتلا خواهد شد.
پرسشي که اکنون مطرح مي‌شود، اين است که آيا اين مقدار اندک، مي‌تواند خطر بسيار اندکي را متوجه مردم بکند، خطري به مراتب فراتر از عوامل فعلي ايجاد کننده سرطان؟ دانشمندان براي پاسخ به اين پرسش، دو دسته مي‌شوند: گروه نخست معتقد است که اگر دولت، چند هفته تا چند ماه را به پاکسازي منطقه بگذراند، آنگاه خطرات احتمالي قابل صرفنظر خواهد بود. اما گروه دوم، مي‌گويند ممکن است شدت حمله بمب کثيف به قدري زياد باشد که يک شهر را براي سالها و حتي دهها سال غير قابل سکونت نمايد.
اين که کداميک از اين دو نظر درست است، چيزي است که نمي توان با قطعيت گفت. براي هر دو پاسخ نمونه هايي وجود دارد. هيروشيما و ناکازاکي که به دليل انفجار بمب هسته اي در معرض تابش هاي شديد راديواکتيو قرار گرفتند، ولي امروزه کاملاً ايمن هستند. از سوي ديگر، مناطقي در اطراف نيروگاه هسته اي چرنوبيل وجود دارند که به دليل تابش شديد راديواکتيو هنوز ناامن محسوب مي‌شوند.